“Wat gaat er wel goed?” De vraag lijkt zo eenvoudig en voor de hand liggend voor iedereen die geschoold is in Waarderend onderzoeken (Appreciative Inquiry). Maar is die vraag wel zo eenvoudig en voor de hand liggend? Natuurlijk zijn er genoeg plekken waar alle typische AI vragen in vruchtbare bodem landen. Toch is dit niet vanzelfsprekend. Vaak genoeg is er een aanleiding voor een waarderend onderzoek en is die aanleiding niet alleen maar positief en open minded. Soms lopen belangen en visies uiteen, zijn vraagstukken complex of er zijn zoveel betrokkenen dat het overzicht moeilijk te bewaren is.
Subtiele vaardigheden bij Appreciative Inquiry
Juist in deze situaties kan de begeleider van het proces zijn meerwaarde bewijzen. Na het begeleiden van talloze trajecten en sessies ben ik hierbij zelf steeds meer waardering gaan krijgen voor de meer subtiele kanten van mijn rol als procesbegeleider. In de opleidingen die ik volgde en in de literatuur die ik las, leerde ik echter vooral over veranderkundige modellen en werkvormen, zoals het 5D model van Appreciative Inquiry en de vragen die daarbij horen. Dit kunnen we de concretere of harde kant van het vak noemen. Maar om een groep te helpen om constructief om te gaan met hun verschillen, de onzekerheid of onoverzichtelijkheid, zie ik mezelf een subtiel spel spelen dat verder gaat dan het kennen van de typische waarderende vragen.
Het fundament onder een waarderend onderzoek
Het fundament onder Waarderend Onderzoeken is een diepgaand vertrouwen in de vermogens van mensen en organisaties om te groeien en te ontwikkelen én dat ze dit zelf kunnen. De kern is dat ze zelf oplossingen kunnen genereren door hun eigen beste ervaringen te onderzoeken met een focus op wat gewenst en mogelijk is in de toekomst. Deze waarderende focus vraagt ook om een specifieke rol van de begeleiders in een waarderend onderzoek, die op een paar fundamentele manieren afwijkt van hoe het zo vaak gaat bij het adviseren en begeleiden rondom verandering en ontwikkeling in organisaties en teams.
Waarom Taal, Toon en Timing cruciaal zijn
In de traditionele benaderingen leidt de adviseur, manager of beleidmaker de weg als probleemoplossende expert. Haar of zijn werk gaat dan over het aansturen van de groep richting vooraf gedefinieerde oplossingen. In plaats daarvan zijn begeleiders in een waarderend onderzoek vooral facilitator van ontdekking en co-creatie. Vanuit het vertrouwen dat de groep in staat is om zélf antwoorden te vinden, hebben de begeleiders inhoudelijk een veel bescheidener rol dan gebruikelijk. Echter, dat zelf vinden van antwoorden is helemaal niet altijd zo eenvoudig, zeker wanneer de belangen, visies en achtergronden uiteen lopen. Onzekerheid, onoverzichtelijkheid en zelfs achterdocht kunnen op de loer liggen en de constructieve uitwisseling van ervaringen en ideeën verstoren. Deze uitdagingen worden helaas niet altijd afdoende ondervangen door de simpele vraag “wat gaat er wel goed?” De woordkeus, het respect dat erin doorklinkt en het moment waarop een vraag gesteld wordt, kunnen de begeleiding maken of kraken. Kortweg zijn de knoppen om aan te draaien: de taal, de toon en de timing.
1. De taal
Appreciative Inquiry kent zonder twijfel een eigen discourse. Specifiek gekozen woorden nodigen uit om zaken vanuit een fundamenteel positief, persoonlijk, verbeeldend en actiegericht perspectief te bezien. In deze woordkeus en de volgorde waarin de vragen gesteld worden, ligt het fundament van deze methodiek en filosofie. Iedereen die sociologie of psychologie studeerde vind dit vaak prachtig, maar er zijn genoeg mensen die hier heel anders naar kijken. Mensen die bijvoorbeeld bouwkunde of economie studeerden, of juist praktisch geschoold zijn, zijn soms meer gewend aan probleemgerichte, onpersoonlijke en concrete werkwijzen en kunnen snel afhaken op de in hun ogen roze bril aanpak van waarderend onderzoeken.
Om te zorgen dat deuren en vensters niet sluiten maar juist openen, helpt het veel mee om dicht bij de taal van de betrokkenen te blijven. In plaats van het woord “droom”, kan bijvoorbeeld het woord verlangen, ambitie of doel soms beter werken en bij andere groepen is het beter om geen Engelse termen te gebruiken. Het aanpassen van de taal lijkt misschien een concessie ten aanzien van de filosofie van waarderend onderzoeken, maar wanneer mensen voortijdig afhaken is er helemaal geen waarde.
Ook inhoudelijk speelt taal een cruciale rol. In veel traditionele benaderingen parafraseren facilitators regelmatig of vatten ze samen in hun eigen woorden. Hoewel dit kan helpen bij het verduidelijken of reflecteren, kan het ook een interpretatielaag toevoegen die onbedoeld de betekenis of intentie achter de oorspronkelijke woorden verandert. Maar omdat hier het vertrouwen in de vermogens van de groep centraal staat, denk ik dat het passend is om in eerste instantie de taal van de groep zo getrouw mogelijk te reflecteren. Door dat te doen, horen de deelnemers hun eigen stem terug en blijft de integriteit van hun bijdrage behouden. De taal van het onderzoek wordt zodoende door de groep zelf mee vormgegeven, wat de betrokkenheid en het eigenaarschap van de uitkomsten vergroot.
2. De toon
De toon waarin facilitators communiceren kan de energie en dynamiek van de groep sterk beïnvloeden. Juist wanneer het spannend is voor de groep kan de begeleider rust en vertrouwen uitstralen en zo het zelfvertrouwen versterken om het proces met elkaar aan te gaan. Waarderend Onderzoeken gaat dan niet alleen over het stellen van de juiste vragen, maar vooral ook over de manier waaróp die vragen worden gesteld. De toon moet uitnodigen tot nieuwsgierigheid, optimisme, onderling- en zelfvertrouwen.
Bekwame facilitators zijn gevoelig voor de (emotionele) onderstromen in de groep en kunnen hun toon gebruiken om het proces te verlevendigen of juist te kalmeren, afhankelijk van wat op dat moment nodig is. De toon is dan ook niet slechts een reflectie van de emoties van de facilitator, maar een instrument om de collectieve ervaring van de groep te sturen.
3. De timing
Misschien wel een van de belangrijkste—en meest uitdagende—vaardigheden voor facilitators in Waarderend Onderzoeken is timing. WO berust op een fundamenteel vertrouwen in het vermogen van mensen om zelf oplossingen te genereren. Dit betekent dat facilitators de neiging moeten weerstaan om te snel in te grijpen of het gesprek te domineren. Ze moeten comfortabel zijn met stiltes en met het geven van ruimte aan anderen om eerst te spreken.
Ruimte geven—door letterlijk stil te zijn of door een stap terug te doen—creëert mogelijkheden voor de wijsheid van de groep om naar boven te komen. Dit vraagt om geduld en nederigheid van de facilitator, in het vertrouwen dat de krachten van de groep vanzelf naar boven zullen komen. Timing gaat ook over weten wanneer een vraag moet worden geïntroduceerd of wanneer de groep moet worden aangespoord tot diepere reflectie, in plaats van te haasten naar conclusies. Facilitators moeten een ritme creëren dat ruimte biedt voor reflectieve pauzes, zodat het proces niet gehaast aanvoelt, maar tegelijkertijd wel gestaag vooruitgaat.
Samengevat gaat het dus om:
Kortom, naast de methodiek van waarderend onderzoeken met z’n typische vragen, zijn er ook meer subtiele vaardigheden die een waarderend onderzoek kunnen maken of kraken. Juist wanneer een vraagstuk meer complex is, wanneer de druk hoog is of als mensen niet gewend zijn aan de waarderende aanpak, is het nuttig om hier oog voor te hebben. Taal zorgt ervoor dat de groep gegrond blijft in hun eigen ervaring, wat eigenaarschap over het proces stimuleert. Toon helpt de emotionele sfeer te beheren en houdt de groep energiek en gefocust. En timing zorgt ervoor dat er ruimte ontstaat voor de ingebouwde wijsheid en krachten van de groep om organisch naar voren te komen.
Ontwikkel je eigen taal, toon en timing
Wil je het dialogisch veranderen ook zelf eigen maken óf wil je een volgende stap zetten met je eigen team? Kijk dan eens naar het aanbod van trainingen of bekijk de mogelijkheden voor maatwerk advies of begeleiding.
